Giá trị tâm linh của ngày rằm tháng Mười - Tết Hạ nguyên

Theo phong tục tập quán xưa của người Việt, rằm tháng Mười hay còn gọi là Tết Hạ nguyên hàng năm được tổ chức trọng thể, vượt ra ngoài phạm vi gia đình và trở thành một lễ hội tâm linh của dân tộc Việt, một sinh hoạt tín ngưỡng mang đậm tính nhân văn nơi chốn già lam thanh tịnh. Người Phật tử trong ngày nay sẽ hướng tâm tu tập, tưởng nhớ hồng ân chư Phật mười phương gia hộ, Thánh thần độ trì, kế đến là ông bà tổ tiên che chở. Đây cũng là dịp để mỗi người kết nối truyền thống gia đình trong tinh thần tri ân và báo ân.

Tết Hạ nguyên là Tết gì? 

Tết Hạ nguyên là Tết cuối cùng của bộ ba Tết Thượng nguyên (rằm tháng Giêng), Tết Trung nguyên (rằm tháng Bảy) và Tết Hạ nguyên (rằm tháng Mười) trong năm.

Rằm tháng Mười còn gọi là Hạ Nguyên Tiết (下元節), lễ Hạ Nguyên, Tiêu Tai Nhật, Tạ Bình An Nhật, là ngày sinh của Thủy Quan Đại Đế. Vì đây là ngày vua Hạ Vũ giải tai ách cho nhân sinh nên còn gọi là "Hạ Nguyên Giải Ách Thủy Quan Đại Đế Thắng Hội", "Hạ Nguyên Thủy Quan Thánh Đản", "Tết lúa mới"...

Ngày rằm tháng Mười người dân thường dùng chính thóc lúa mới vừa được thu hoạch chế biến thành các món ăn truyền thống theo phong tục tập quán của từng địa phương như: Xôi, chè kho, bánh ít, bánh dày,... (Ảnh minh họa: Nguồn: Internet)

Vua Hạ Vũ tên thật là Tự Văn Mệnh. Ông là một vị vua nổi tiếng về nhân cách đạo đức và rất giỏi trong việc chống lũ, là người xác lập chế độ cha truyền con nối bằng cách thành lập nhà Hạ. Rất ít hồ sơ ghi chép về sự trị vì của ông trong lịch sử. Phần lớn các thông tin về triều đại của ông xuất phát từ các câu chuyện truyền miệng. Vua Hạ Vũ sau khi băng hà được người đời tưởng nhớ gọi là Đại Vũ. Đạo giáo tôn ông là Thủy Quan Đại Đế, thần đản là ngày Tết Hạ nguyên.

Lễ hội rằm tháng 10 tự thân đã được định hình và phát triển trong tâm thức người dân Việt Nam từ rất lâu. Xưa kia người Việt một năm chỉ trồng một vụ lúa, khi gió bấc non bắt đầu thổi, trời se lạnh là lúc lúa mùa sớm trổ bông. Đến đầu tháng 10 (âm lịch) gặt lúa về, người dân làm lễ cơm mới tạ Thần Nông (vị thần cai quản trong nông nghiệp) và gia tiên để cầu một vụ mùa mới bội thu hơn.

Ba vị Tam Thanh (Nguồn: Internet)

Trong các tài liệu về phong tục tập quán dân gian, xưa kia Tết Hạ nguyên được tiến hành vào ngày mồng một hoặc mồng mười (Tết Trùng Thập hay Tết Song Thập, chữ Hán: 十成節, Hán Việt: Song thập tiết). Cũng có thể là ngày rằm tháng 10 âm lịch hàng năm. Theo Đạo giáo thì ngày mồng 10 tháng 10, Thiên đình sẽ cử thần Tam Thanh xuống hạ giới để thị sát và xem xét việc tốt xấu của người dân. Sau đó về tâu với Ngọc Hoàng để ban thưởng hoặc xử phạt. Nhân Tết Hạ nguyên, ông bà cha mẹ dạy con cái luôn nhớ làm việc thiện lành, từ bỏ điều xấu ác. Còn theo sách Dược lễ - Đông y thì ngày này được lấy làm Tết của thầy thuốc, là ngày các loại cây thuốc tụ được khí âm dương và kết được tứ tiết Xuân - Hạ - Thu - Đông nên có chất lượng cao nhất.

Tết Hạ Nguyên của dân tộc Xê-đăng (Nguồn: Internet)

Sau khi vụ lúa tháng Tám vừa gặt hái xong, công việc đồng áng cả năm bắt đầu nhẹ nhàng, thư thả. Lúa đã đầy bồ, rơm rạ đã chất thành đống khô ráo, tươm tất. Khí tiết mùa đông lạnh lẽo mà lại được mùa, có lúa mới, mọi người nghĩ ngay đến ơn nghĩa của trời đất mưa thuận gió hòa, trong năm không bị lụt lội làm hư hại mùa màng. Cho nên đến ngày rằm tháng Mười, người dân thường dùng chính thóc lúa mới vừa được thu hoạch chế biến thành các món ăn truyền thống theo phong tục tập quán của từng địa phương như: Xôi, chè kho, bánh ít, bánh cúng, bánh nếp, bánh bột lọc, bánh gạo…

Nhà nhà tiến hành làm lễ dâng cúng thần Tam Thanh, Thành hoàng bổn cảnh, thổ địa linh thông để báo cáo thành quả năm nay, mừng gặt hái thuận lợi và cầu mong mùa sau mưa thuận gió hòa, bội thu trong trồng cấy, may mắn trong mua bán. Năm nào mùa màng tươi tốt thì năm ấy ăn Tết càng to, có khi kéo dài suốt mấy tháng trời, cho tới ngày gieo vụ mới. Vào dịp Tết Hạ nguyên mọi người còn mua quà và gạo nếp mới cùng những đặc sản lúc giao mùa thu - đông biếu ông bà cha mẹ và những bậc tôn kính để tỏ lòng hiếu đạo với bề trên.

Tết Hạ Nguyên của dân tộc Pa-cô (Nguồn: Internet)

Ca dao Việt Nam ta có câu:

"Rằm tháng Giêng, ai có tiền thì quảy,
Rằm tháng Bảy, kẻ quảy người không,
Rằm tháng Mười, mười người mười quảy".

Như vậy, trong ba ngày rằm, rằm tháng Mười là ngày mọi người ai cũng đều cúng quảy. Theo phong tục cổ xưa, Tết Hạ nguyên là dịp “tiến tân” cơm gạo mới, sắm sửa hương hoa, đèn nến thiết lập mâm lễ thơm ngon tinh khiết để dâng cúng tổ tiên. Tết Hạ nguyên - Rằm tháng Mười hay còn gọi là Tết mừng lúa mới, Tết cơm mới là lễ hội có vị trí vô cùng quan trọng đối với cư dân nông nghiệp. Lễ hội này trước đây được tổ chức rộng rãi, từ vùng đồng bằng màu mỡ cho tới vùng núi cao và cao nguyên nắng gió. Người dân mọi nơi đều có các hoạt động mang ý nghĩa mừng lúa mới, mừng mùa màng bội thu. Tết cơm mới đối với đồng bào các dân tộc giữ vai trò đặc biệt như ngày Tết Nguyên đán của người Kinh.

Ý nghĩa Tết Hạ nguyên trong Phật giáo

Rằm tháng Mười không chỉ được tổ chức theo phong tục tập quán ở mỗi địa phương mà còn lan tỏa vào từng mái chùa:

“Mái chùa che chở hồn dân tộc
Nếp sống muôn đời của tổ tông”. 

Lễ Hạ nguyên ở chùa tuy hình thức có phần đơn giản hơn so với các lễ hội Phật giáo khác như Đại lễ Phật đản, Đại lễ Vu Lan nhưng về nội dung vẫn phản ánh đậm nét màu sắc tâm linh, nhắc nhở các Phật tử sống đúng Chánh pháp, noi theo gương hạnh của chư Phật và chư Tổ.

Đối với người Phật tử, rằm tháng 10 là dịp để hướng tâm tu tập, siêng làm điều thiện, tu tâm dưỡng tính và tưởng niệm công đức của chư Phật, Bồ Tát và các vị Tổ sư (Ảnh: Ban thờ Phật tại trụ sở công ty Trúc Lâm Quán Tuệ)

Sở dĩ như vậy là do có một quá trình tiếp biến của đạo Phật vào trong tín ngưỡng dân gian, văn hóa dân tộc. Đạo Phật đã thể hiện tinh thần nhập thế, đi vào mọi lĩnh vực của cuộc sống để độ sinh, hòa nhập một cách uyển chuyển trong các nghi thức, tập tục, lễ hội dân gian.... lồng ghép vào đó những giá trị nhân văn cao cả.

Ngày rằm tháng Mười được coi như lễ tạ ơn. Đúng với tinh thần nhớ ơn, đền ơn trong Tứ Trọng Ân đức Phật đã dạy khi còn tại thế: Ân Tam bảo, ân cha mẹ, ân thầy tổ, ân chúng sinh vạn loài. Đối với người Phật tử, rằm tháng 10 là dịp để hướng tâm tu tập, siêng làm điều thiện, tu tâm dưỡng tính và tưởng niệm công đức của chư Phật khắp mười phương. Đồng thời bày tỏ lòng thành kính với công ơn truyền dạy của các vị thầy, bậc thiện tri thức. Đó là dâng cúng hương hoa tinh khiết tới trời đất, hương trầm nghi ngút lan tỏa muôn phương, là trầu cau hiến cúng Thánh thần chiếu diệu khắp thiên đường và địa giới, là xôi gạo mới tinh dẻo thơm cáo bạch ông bà tổ tiên… Tất cả để minh chứng cho tấm lòng thành của gia chủ trước công đức của chư Phật, Bồ Tát, Thánh hiền, Long thiên Hộ pháp, ông bà tổ tiên và chúng sinh hiện hữu khắp pháp giới. Đây cũng chính là cội rễ của các giá trị tâm linh mà con người suốt đời trải nghiệm trong đời sống tương tục này.

Mỗi người biết hướng vào bên trong, trở về bản tâm, sống chân thật, không làm những điều sai trái (Ảnh minh họa: Nguồn: Internet)

Vào ngày này mỗi năm ngoài đi chùa, thắp hương cầu an cho người thân thì mọi người còn cầu siêu cho người đã khuất, là dịp để mỗi người hướng tới cội nguồn và những giá trị truyền thống tốt đẹp của gia đình. Trong ngày rằm tháng Mười, mỗi người tự hứa với lòng mình, phát hạnh nguyện sống theo Chánh pháp, nếp sống hướng thiện cao quý, mong sao được thành tựu trước sự chứng minh của chư Phật, Thánh thần, tổ tiên trong không khí trang nghiêm trước gian thờ Phật hay bàn thờ gia tiên.

Với ý nghĩa thiêng liêng ấy, ngày Tết Hạ nguyên hay còn gọi là rằm tháng Mười đã trở thành ngày hội để tôn vinh các giá trị văn hóa tinh thần của cội nguồn dân tộc, thể hiện khát vọng được sống an lành, bình an, xây dựng một đời sống hướng thiện của người dân Việt. Đây cũng là dịp để thế hệ trước răn dạy thế hệ sau về đạo lý "Uống nước nhớ nguồn", "Ăn quả nhớ kẻ trồng cây", biết sống đúng theo tinh thần đền ơn đáp nghĩa. Từ đó mỗi người biết hướng vào bên trong, trở về bản tâm, sống chân thật, không làm những điều sai trái. Nếu ngày ngày luôn nhớ gieo trồng nhân lành thì sẽ được hưởng hương thơm quả ngọt của đất trời. Trên hết là được an trú trong niềm hỷ lạc - hạnh phúc Niết bàn ngay trong cõi nhân gian này.

Văn khấn cúng Tết Hạ nguyên 

Thầy Thích Phước Đạt hướng dẫn bài Văn khấn ngày Rằm tháng Mười như sau:

“Nam mô A Di Đà Phật! (3 lần)

Con kính lạy chín phương trời, mười phương Phật.
Con kính lạy Hoàng thiên Hậu thổ chư vị tôn thần.
Con kính lạy ngài Bản cảnh Thành hoàng, ngài Bản xứ Thổ địa, ngài Bản gia Táo quân cùng chư vị Tôn thần.
Con kính lạy Cao tằng tổ khảo, Cao tằng tổ tỷ, thúc bá, đệ huynh, cô dì, tỷ muội họ nội, họ ngoại.

Tín chủ chúng con là… Ngụ tại...

Hôm nay là ngày Rằm tháng Mười là ngày Tết lúa mới, chúng con thành tâm sắm lễ, quả cau lá trầu, hương hoa trà quả, nấu cơm gạo mới, trộm nghĩ:

Cây cao bóng mát
Quả tốt hương bay
Công tài bồi xưa những ai tạo
Của quý hóa nay con cháu hưởng
Ơn trời đất Phật Tiên, chư vị Tôn thần
Sau nhờ ơn tổ tiên gây dựng, kể công tân khổ biết là bao
Đến nay con cháu dồi dào, hưởng miếng trân cam

Nay nhân mùa gặt hái
Gánh nếp tẻ đầu mùa
Nghĩ đến ơn xưa
Cày bừa vun xới
Sửa nồi cơm mới
Kính cẩn dâng lên
Thường tiên nếm trước
Mong nhờ tổ phước
Hoà cốc phong đăng
Thóc lúa thêm tăng
Hoa màu tươi mới
Làm ăn tiến tới
Con cháu được nhờ
Lễ tuy đơn sơ
Tỏ lòng thành kính.

Chúng con kính mời ngài Bản cảnh Thành hoàng, chư vị Đại vương, ngài Bản xứ thần linh Thổ địa, ngài Bản gia Táo quân, Ngũ phương, Long mạch, Tài thần. Cúi xin các ngài giáng lâm trước án chứng giám lòng thành thụ hưởng lễ vật.

Chúng con mời các cụ Tổ khảo, Tổ tỷ, chư vị hương linh tiên ngoại họ…, cúi xin thương xót con cháu, linh thiêng hiện về chứng giám, tâm thành thụ hưởng lễ vật. Chúng con lễ bạc tâm thành, trước án kính lễ, cúi xin phù hộ độ trì.

Nam mô A Di Đà Phật (3 lần)”. 

Tham khảo:

• Ý nghĩa cúng dường trai tăng
• Công đức cúng dường hương thơm
• Bài học dạy con từ Đức Phật
• Lược sử sơ tổ Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử - Phật hoàng Trần Nhân Tông